دیسک یکی از مهم‌ترین اجزای ستون فقرات انسانی است که نقش حیاتی در حرکت، استحکام و تحمل وزن بدن دارد. درک ساختار و عملکرد دیسک برای شناخت مشکلات مرتبط با آن، از جمله فتق دیسک یا همان “دیسک”، بسیار ضروری است. این مقاله به بررسی دقیق دیسک، علل شایع بیماری‌های مرتبط با آن، علائم، روش‌های درمان، و راهکارهای پیشگیری می‌پردازد.
ساختار دیسک
دیسک‌ها بخش‌هایی بین مهره‌های ستون فقرات هستند که مانند بالشتک‌هایی سخت و انعطاف‌پذیر عمل می‌کنند. ستون فقرات کمری (Lumbar Spine) شامل پنج مهره (L1 تا L5) است که بیشترین وزن بدن را تحمل می‌کنند. دیسک‌های کمر بین این مهره‌ها قرار دارند و از دو بخش اصلی تشکیل شده‌اند:
هسته ژلاتینی (Nucleus Pulposus)
این بخش داخلی و نرم دیسک است که خاصیت ژلاتینی و انعطاف‌پذیری دارد. وظیفه اصلی آن جذب شوک‌های ناشی از حرکات و فشارهای وارده به ستون فقرات است.
حلقه فیبری (Annulus Fibrosus)
این بخش بیرونی و سخت‌تر دیسک است که از فیبرهای مقاوم تشکیل شده و هسته ژلاتینی را در جای خود نگه می‌دارد. حلقه فیبری از دیسک در برابر فشارها و حرکات ناگهانی محافظت می‌کند.
نقش و عملکرد دیسک
دیسک‌های کمر چندین وظیفه حیاتی دارند:
- جذب شوک: دیسک‌ها به عنوان ضربه‌گیر عمل می‌کنند و فشارهای ناشی از فعالیت‌های روزمره مانند راه رفتن، دویدن و بلند کردن اجسام سنگین را جذب می‌کنند.
- انعطاف‌پذیری ستون فقرات: دیسک‌ها اجازه می‌دهند ستون فقرات به سمت جلو، عقب و طرفین خم شود.
- حفاظت از اعصاب: دیسک‌ها به همراه مهره‌ها از نخاع و اعصاب عبوری از ستون فقرات محافظت می‌کنند.
فتق دیسک چیست؟
فتق دیسک (Herniated Disc) یا به‌اصطلاح عامیانه “دیسک”، زمانی رخ می‌دهد که هسته ژلاتینی دیسک از حلقه فیبری بیرون زده و به اعصاب مجاور فشار وارد می‌کند. این وضعیت می‌تواند باعث درد، بی‌حسی و ضعف در ناحیه کمر و پاها شود.
علل شایع فتق دیسک
فتق دیسک اغلب به دلیل عوامل زیر بروز می‌کند:
افزایش سن
با افزایش سن، دیسک‌ها دچار تحلیل می‌شوند و خاصیت انعطاف‌پذیری و جذب شوک خود را از دست می‌دهند. این پدیده که به آن “دژنراسیون دیسک” گفته می‌شود، یکی از شایع‌ترین علل فتق دیسک است.
آسیب‌های ناگهانی
حرکات ناگهانی، بلند کردن اجسام سنگین با وضعیت نامناسب بدن، یا تصادفات می‌تواند باعث آسیب به دیسک شود.
وضعیت بدنی نامناسب
نشستن طولانی‌مدت، خم شدن مکرر یا طرز ایستادن و نشستن نادرست فشار زیادی به دیسک‌ها وارد می‌کند.
اضافه‌وزن
وزن اضافی بار بیشتری بر ستون فقرات وارد می‌کند و احتمال بروز فتق دیسک را افزایش می‌دهد.
ژنتیک
برخی افراد به دلیل عوامل ژنتیکی بیشتر در معرض تحلیل زودرس دیسک‌ها قرار دارند.
علائم فتق دیسک
شدت و نوع علائم فتق دیسک به محل و میزان آسیب بستگی دارد، اما شایع‌ترین علائم عبارت‌اند از:
- درد در ناحیه کمر: درد ممکن است خفیف یا شدید باشد و به صورت مداوم یا متناوب احساس شود.
- درد سیاتیک: فشار دیسک بر روی عصب سیاتیک باعث درد در باسن، ران و ساق پا می‌شود.
- بی‌حسی یا سوزن‌سوزن شدن: این حالت معمولاً در مناطقی از پا یا کمر که عصب آسیب‌دیده مسئول آن است، رخ می‌دهد.
- ضعف عضلانی: فشار بر اعصاب می‌تواند باعث ضعف در عضلات مرتبط شود، به‌طوری‌که فرد قادر به انجام برخی حرکات نباشد.
- کاهش انعطاف‌پذیری کمر: فتق دیسک می‌تواند دامنه حرکتی کمر را محدود کند.
تشخیص فتق دیسک
برای تشخیص دقیق فتق دیسک، پزشک از روش‌های زیر استفاده می‌کند:
معاینه بالینی
پزشک با بررسی علائم، دامنه حرکت، و واکنش‌های عصبی بیمار، وضعیت کلی ستون فقرات را ارزیابی می‌کند.
تصویربرداری
- MRI (تصویربرداری تشدید مغناطیسی): بهترین روش برای مشاهده دیسک و اعصاب است.
- CT Scan: جزئیات بیشتری از ساختار استخوان‌ها و دیسک‌ها ارائه می‌دهد.
- رادیوگرافی (X-ray): برای شناسایی مشکلات استخوانی مرتبط با فتق دیسک مفید است.
تست‌های عصبی
برای ارزیابی عملکرد اعصاب و بررسی شدت آسیب استفاده می‌شود.
روش‌های درمان دیسک
درمان فتق دیسک به شدت بیماری و علائم آن بستگی دارد. به‌طور کلی، درمان‌ها به دو دسته غیرجراحی و جراحی تقسیم می‌شوند.
1. درمان‌های غیرجراحی
استراحت:
استراحت کوتاه‌مدت می‌تواند به کاهش التهاب و درد کمک کند. بااین‌حال، استراحت طولانی‌مدت توصیه نمی‌شود، زیرا ممکن است باعث ضعف عضلات شود.
داروها:
- داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs) برای کاهش درد و التهاب.
- شل‌کننده‌های عضلانی برای کاهش اسپاسم عضلات.
- مسکن‌های قوی‌تر برای دردهای شدید.
فیزیوتراپی:
تمرینات تقویتی و کششی می‌تواند به بهبود انعطاف‌پذیری و کاهش فشار روی دیسک‌ها کمک کند.
تزریق‌های استروئیدی:
تزریق کورتیکواستروئید به فضای اطراف دیسک می‌تواند التهاب و درد را کاهش دهد.
2. درمان‌های جراحی
اگر درمان‌های غیرجراحی مؤثر نباشند یا علائم شدیدتر شوند، ممکن است جراحی توصیه شود. انواع جراحی‌ها عبارت‌اند از:
دیسککتومی (Discectomy):
در این روش بخش فتق‌کرده دیسک برداشته می‌شود تا فشار از روی عصب برداشته شود.
لامینکتومی (Laminectomy):
بخشی از استخوان یا بافتی که به عصب فشار وارد می‌کند، برداشته می‌شود.
جوش دادن مهره‌ها (Spinal Fusion):
در مواردی که دیسک بیش از حد آسیب دیده باشد، مهره‌ها با استفاده از پیوند استخوان یا ابزارهای فلزی به هم جوش داده می‌شوند.
راهکارهای پیشگیری از فتق دیسک
پیشگیری از فتق دیسک با رعایت نکات زیر امکان‌پذیر است:
حفظ وضعیت بدنی مناسب
هنگام نشستن، ایستادن و خوابیدن وضعیت صحیح بدن را رعایت کنید.
ورزش منظم
انجام تمرینات تقویتی برای عضلات کمر و شکم می‌تواند از فشار اضافی به دیسک‌ها جلوگیری کند.
اجتناب از بلند کردن اجسام سنگین
هنگام بلند کردن اجسام، از زانو خم شوید و جسم را نزدیک بدن نگه دارید.
کنترل وزن
حفظ وزن ایده‌آل فشار روی ستون فقرات را کاهش می‌دهد.
ترک سیگار
سیگار کشیدن باعث کاهش جریان خون به دیسک‌ها و افزایش خطر تحلیل دیسک می‌شود.
بیشتر بخوانید: همه چیز درباره دیسک کمر
نتیجه‌گیری
دیسک یکی از مهم‌ترین اجزای ستون فقرات است که نقش کلیدی در حرکت و تحمل وزن دارد. فتق دیسک، یک مشکل شایع اما قابل پیشگیری است که با رعایت نکات سلامتی و انجام تمرینات مناسب می‌توان از بروز آن جلوگیری کرد. در صورت بروز علائم، مراجعه به پزشک و شروع درمان به‌موقع می‌تواند از پیشرفت بیماری و عوارض جدی‌تر جلوگیری کند. حفظ سلامت ستون فقرات، نه‌تنها کیفیت زندگی را بهبود می‌بخشد، بلکه از درد و ناتوانی‌های مرتبط با دیسک جلوگیری می‌کند